کلیسای سنت استپانوس جلفا
کلیسای سنت استپانوس در ۱۶ کیلومتری غرب جلفا و به فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی ارس و در روستای متروکه ای به نام دره شام قرار دارد. نام کلیسا بر گرفته شده از نام استپانوس، شهید اول راه مسیحیت می باشد و در اغلب کشورهای جهان، کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد و به علت استقرار آن در روستای دره شام، به این نام نیز خوانده می شود. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده است ولی به علت زلزله دچار آسیب های جدی شده بود که در دوران صفویه مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.

کلیسای سنت استپانوس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره کلیسا قرار می گیرد. این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) که ساکن ارمنستان هستند، تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گرد هم می آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را به جای آورند.

سنت استپانوس در محوطه ای محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده و حصاری سنگی که بنا را احاطه نموده، بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنچ پشت بند استوانه ای سنگی شبیه دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام است.

دروازه این بارو در وسط غربی تعبیه شده و دارای دربی چوبی و آهن کوبی شده می باشد. در پایه های طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش با حجاری های ظریف به کار رفته و نقش برجسته ای از حضرت مریم (ع) و حضرت عیسی (ع) که در پیشانی طاقنمای آن به چشم می خورد.

این کلیسا دارای ۳ ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمت های فرعی مختلفی است. ۳ قسمت اصلی عبارتد از:

نمازخانه اصلی، اجاق دانیال و برج ناقوس



نمازخانه در زمینی به ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر بنا شده است. در ورودی منبت کاری با تزیینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالا زمان عباس میرزا السلطنه فرزند فتحعلی شاه به شمار می آید. حجاری پایه ها و طاق نماها و نیم ستون ها و زنجیره های جوانب و مقرنس کاری ها و تزیینات طاق سردر به قدری بدیع است که بی شک از شاهکارهای هنر حجاری محسوب می شود.

نقش برجسته‌ هایی از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاق‌ نماهای اضلاع شانزده گانه گریوگنبد که در حقیقت پاطاق گنبد زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می‌شود مشاهده می‌گردد، پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبک خیاری سی و دو پهلویی است که بر روی یک پلان ستاره شکل شانزده‌ پر قرار دارد. داخل طاق‌ نماهای گریوگنبد یک در میان پنجره‌ ای تعبیه شده که طاق هلالی تو در تویی دارد و بالاتر از پنجره، تصویر برجسته یکی از حواریون در داخل قابی چهار گوش نمای بیرونی آن را زینت می‌دهد. کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به‌ خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا به‌ چشم می‌خورد که مورخ به سال ۱۲۴۵ هجری قمری مبنی بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتح علیشاه از مجبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصد تومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس است.

فضای داخل کلیسا به صورت صلیب (باسلیکا) می‌باشد که از سه قسمت ایوان نمازخانه و محراب تشکیل شده‌ است. ایوان بر روی دو ستون و دو نیم‌ ستون قرار گرفته در پشت آن و زیر گنبد اصلی نمازخانه کلیسا واقع شده‌ است. گوشه‌ های مقرنس پاطاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاش‌ های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را به یاد می‌آورد. محراب در جانب شرقی نمازخانه قرار گرفته که ۹۶ سانتیمتر از کف نمازگاه بلندتر است. ازاره محراب از سنگ مرمر است و بالای این ازاره‌ها را هفت طاقنمای جناعی دو طبقه زینت می‌دهد. از جمله تزئینات شگرف درون معبد سه نمازگاه سنگی انفرادی با حجاری‌ های زیباست یکی از این نمازگاه‌ ها را در وسط محراب قرار داده‌ اند و دو تای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی و نمازخانه بزرگ و در محاذات همدیگر قرار گرفته‌ اند. این نمازگاه‌ ها از آثار دوره قاجار به حساب می‌آیند.



برج ناقوس بر روی ایوان دو طبقه‌ ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شکل هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه‌ ای از سنگ سرخ با سرستون های زیبا استوار گردیده‌ است.

پیشانی طاق‌ های بین این ستون‌ ها که پا طاق گنبد برج محسوب می‌شوند، با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته و در سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می‌خورد و در دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز به شمار می‌آید، تصاویر بر جسته‌ ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می‌شود. در صحن این برج، تعدادی قبر به‌ چشم می‌خورد که گفته می‌شود متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است. گویا ناقوس برج توسط ایتالیایی‌ها برای مرمت برده شده اما برگشت داده نشده‌ است.

اجاق دانیال تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول دارد و به سه قسمت مساوی تقسیم می‌شود:

۱- اجاق دانیال که به وسیله دیوار از تالار جدا شده و به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است.

۲- تالار اجتماعات در وسط قرار گرفته‌ است.

۳- محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار واقع است که در آن سکوی بلندی به چشم می‌خورد که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن نهاده شده‌ است.

اخیرا کارهای مرمتی بسیاری جهت استحکام بخشی این کلیسا و آماده سازی آن برای بازدید جهانگردان توسط سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی انجام گرفته است و جاده سابق آن نیز به نحو مطلوبی تعریض و آسفالت گردیده است.

این بنا در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ به شماره ۴۲۹ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.