بقعه قیدار بن اسماعیل بن ابراهیم خدابنده

قیدار نبی با نام اصلی قیدار بن اسماعیل بن ابراهیم از اجداد پیامبر اسلام است که آرامگاه وی در شهر خدابنده واقع شده است.

او را فرزند اسماعیل و نیای سی‌ ام محمد، پیامبر اسلام دانسته‌ اند. در کتاب منتهاج البراعه تالیف میرزا حبیب‌ الله هاشمی خویی و کتاب جلا العیون تالیف محمد باقر مجلسی نیز به همین منوال شجره قیدار نبی را به ابراهیم و آدم نسبت داده‌ اند. در تاریخ یعقوبی آمده‌ است که اسماعیل ۱۲ پسر داشت که بزرگ‌ ترین آن‌ ها قیدار بوده که پس از وفات اسماعیل و دفن او در حجر، قیدار جانشین پدر شد و مردم را به توحید دعوت کرد.

با عنایت به اسناد و مدارک موجود پیشینه تاریخی این بنا بسیار روشن است. نخستین و قدیمی ترین سند، متعلق به سال ۷۱۹ هجری قمری است. مرحوم علامه مجلسی در «بحار الانوار» در ذکر اجداد پیامبر گرامی اسلام (ص) به نقل از برخی کتاب ها نوشته شده است: حضرت قیدار (ع)، جد سی ام رسول اکرم (ص) است. در تاریخ یعقوبی آمده است: حضرت اسماعیل دوازده پسر داشت که بزرگترین آنان حضرت قیدار (ع) بود. پس از وفات حضرت اسماعیل در ۱۳۰ سالگی و دفن او در حجر، حضرت قیدار (ع) جانشین پدر می شود و مردم را به توحید دعوت می کند. باز یعقوبی می گوید: فرزندان جرهم بن عامر چون برادرانشان از فرزندان قحطان بن عابر به یمن رفتند و آن جا را مالک شدند به زمین تهامه آمدند و با اسماعیل بن ابراهیم همسایه گشتند. اسماعیل، حنفاء دختر حــــارث بن مضاض جرهمی [یا به قولی: رعله دختر مضاض بن عمرو جهرمی یا سیده دختر مضاض بن عمرو جهرمی] را به زنی گرفت و برای او دوازده پسر آورد. فرزندان اسماعیل در جستجوی آب پراکنده شدند. برخی هم ماندن در جوار حرم را بر خود لازم شمردند و گفتند: ما از حرم خدا روی نمی گردانیم. برخی گفته اند: حضرت قیدار (ع)، یعنی سیاه پوست، پسر دوم اسماعیل است. او پدر مشهورترین قبایل عرب بود. بلاد و مملکت ایشان نیز، قیدار خوانده شده است. مرقد آن حضرت، در شهرستان خدابنده در استان زنجان قرار دارد و بر صحت این مطلب، مرحوم حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی (قده) گواهی داده اند. بر طبق سؤالی که از ایشان کردند، چنین مرقوم داشتند: «بسمه تعالی، نظر به فرمایش عده ای محققین در این امور، مسلم می باشد که مدفون در آن مزار شریف، جناب قیدار، جد رسول مکرم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد. انتساب این بقعه به قیدار نبی با استشهاد ۶۵ نفر از علمای طراز اول مورد تایید قرار گرفته‌ است.

بنای بقعه قیدار نبی (ع)، در وضعیت کلی پلان مربع مستطیل دارد طول آن ۱۴٫۵ متر و عرض آن ۸٫۳ متر می باشد و از سه بخش تشکیل گردیده است.

بخش نخست به عنوان فضای مقدماتی ورود تعبیه شده و سپس دو فضای گنبد دار پشت سر هم قرار گرفته اند. بقعه ابتدا بر روی سه ردیف سنگ سبز تراشیده بنا گشته و سپس تار و پود بنا را آجرهای ختایی تشکیل داده است. سقف ایوان از نوع چفت های پنج و هفت تند بوده و سقف فضای دوم را عرقچین پوشش نموده، که بلاواسطه بر جرزهای جانبی قرار گرفته است که زیر این فضا سردابه ای برای گذاشتن اجساد امانتی در نظر گرفته شده است، فضای سوم به عنوان شبستان اصلی آرامگاه می باشد که مزار در آن قرار دارد و بر فراز آن گنبد زیبایی به روش دو پوششی استوار گشته است. گنبد این بنا در نوع خود بی نظیر و منحصر به فرد است و در یک تقسیم بندی کلی آن را در ردیف گنبدهای ‘رک’ می توان طبقه بندی کرد.

گنبد و بنا از نمای بیرونی فاقد تزئینات و کاشی کاری می باشد. تزئینات عمده بنا در قسمت داخلی است. ابتدا تا ارتفاع یک متری از کف دور تا دور بنا با کاشی های شش گوش فیروزه ای، بنفش ، سیاه و سفید پوشانده شده و سقف شبستان گنبد دار با گچبری­ های بسیار زیبایی ترئین شده است. ترکیب کلی تزئینات از موتیفی به نام شمسه با کاربندی منشعب شده و خطوط آن به نوبه خود تصاویر را محدود می کند. گچبری­ ها از گل و بوته، لچک و ترنج، تصویر خیالی ملائک، درخت زندگی همراه با پرندگان بسیار زیبا طراحی و اجرا شده است و تمامی تزئینات با دورنگ آبی و طلایی قلم گیری شده اند.

کل این بقعه را زائرسرای بزرگی با پلان مستطیل محصور کرده که این سبک تقلید ناقصی از صحن مساجد به روش چهار ایوانی می باشد. به استثنای ضلع شرقی این محوطه که طاق نما است، در بقیه اضلاع حجراتی به عنوان محل سکونت زائرین احداث شده است که امروز به عنوان کلاس های درس حوزه علمیه بقعه قیدار نبی استفاده می شود. حجرات ضلع غربی دو طبقه بوده که زیرزمین آن جهت استفاده احشام در نظر گرفته شده بود.

ورودی اصلی این محوطه در ضلع جنوبی تعبیه شده که با دو برج کنترل می شود و زنجیر عدالت نیز برای تظلم مردم در آن آویزان است. کتیبه ها و شیوه های تزئینی بنا گویای آن است که سازه‌ های معماری آن بایستی در دوران­ های مختلفی ساخته شده باشد که از جمله قدیمی‌ ترین کتیبه برجای مانده در ضلع جنوبی صحن گنبد دار به تاریخ ۷۱۹ هجری قمری متعلق می باشد که به تجدید ساخت آرمگاه توسط بلغان خاتون همسر غازان خان ششمین سلطان ایلخانی اشاره می‌کند و کتیبه ای دیگر در همان صحن که به شرح انجام تعمیرات بنا توسط تیمورخان به سال ۷۵۱ هجری قمری می‌پردازد. آرامگاه قیدار نبی با میانسرایی دارای گنبد ناقوسی شکلی است با کاربندی زیبا که در سطوح داخلی مزین به نگاره‌های گیاهی و جانوری گچ‌بری شده‌ ای می باشد.