بقعه پیر احمد زرنوش ابهر

بقعه پیر احمد زرنوش که در میان ایرانگردان و جهانگردان به نام پیر زهرنوش شناخته می شود، در شهر ابهر به نام بقعه پیر معروف است.

مولانا شیخ قطب الدین احمد ابهری معروف به پیر زهر نوش که یکی از قطب های سلسله تصوف به شمار می رود که عالم فقیه جامع و کاملی بوده است. سال های زندگانی وی سال های ۵۰۰ تا ۵۷۷ هجری قمری است از وی کتاب های شعر و عرفان از جمله: مقام العارفین، داستان سلامان و ابسال گزارش از قطب المه و الدین مبین الاسلام الابهری و دیوان اشعار عربی بر جای مانده است.

گفتنی است، آرامگاه پیر احمد زهر نوش در منتهی الیه جنوبی ابهر قرار گرفته و شامل بقعه و چند واحد الحاقی در شمال غربی آن است. بنای اصلی آرامگاه، از دو طبقه تشکیل یافته که طبقه زیرین، محل آرامگاه و تالار بالایی، محل خانقاه و جایگاه ذکر و بحث دراویش بوده است.

دیوار خارجی بنا که از آجر و با نقش ساده ساخته شده است، دارای پیش و پس سازی هایی است که جلوه خاصی به مجموعه بخشیده است. پلان این اثر تاریخی هشت ضلعی می‌باشد که گنبد یک پوش آن با هنرمندی تمام اجرا گردیده است. تبدیل فضای هشت ضلعی به سطح و محیط مدور برای اعمال گنبدزنی به مدد فیلپوش های متقارن که مزین به قاببندی های زیبای گچ‌بری شده‌ ایست انجام پذیرفته است.

همچنین برای تعدیل دما و رطوبت و تامین نور و روشنایی و بخشهایی از بدنه این فیلپوش ها نورگیرهایی جا گرفته‌ اند. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهار گوشه، چهار ترنبه زده شده و طرح چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل گشته است. در طاقنماهای میان هر دو ترنبه نور گیری جا سازی شده است.

بر فراز بقعه، گنبدی مخروطی شکل بر پا شده که به زیبایی این مجموعه افزوده است. بنا، از آثار قرن نهم شناخته شده و توجه به نقشه بنای موجود و نگاهی به متون تاریخی نشان می دهد که این مجموعه دارای دو کارکرد متفاوت بوده است.

وجود سردابه در داخل گنبد خانه نشانگر استفاده از این بخش به عنوان یک مکان تدفینی است. هر چند به دلیل حفریات غیر مجاز امروزه اثری از قبر یا قبرهای احتمالی باقی نمانده است، اما شکل سردابه در زیر یک گنبد خانه به عنوان یک مکان تدفینی همواره در معماری دوران اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است.

در متون تاریخی نیز به آرامگاه برخی مشاهیر قرون اولیه و میانی شهر ابهر در نزدیکی شهر به خصوص آرامگاه ابوبکر عبدالله بن طاهر ابهری اشاره شده است.

به گفته برخی معتمدین در گذشته بر روی سردابه، در داخل گنبد خانه سنگ قبر هایی وجود داشته که هویت مدفونین را مشخص می کرده است. امروزه بر روی سنگ قبری که توسط برخی پژوهشگران و علاقمندان ابهر تهیه شده نام چهار شخصیت به عنوان مدفونین در این گنبد خانه ذکر شده است.

این چهار شخصیت عبارتند از ابوبکر عبدالله بن طاهر ابهری، ابوبکر محمدین عبدالله بن طاهر طیان ابهری، ابوبکر احمد بن حسن ابهری معروف به پیر احمد زهر نوش و شیخ شهاب الدین ابهری متوفی در دوره صفوی. هرچند در کتاب تاریخ ابهر نام ۶ شخصیت و در کتاب تاریخچه گنبد و پیر احمد نام ۴ شخصیت ذکر شده است.

در میان تمامی اشخاص ذکر شده نام ابوبکر عبدالله بن طاهر دیده می شود. اطلاعات درباره بخش الحاقی بنا به دلیل تخریب بیش از حد آن در گذشته و باز سازی آن در دهه های اخیر بسیار ناقص است.

برخی متون تاریخی حکایت از وجود مشایخ و صوفیان زیادی در طی قرون اولیه و میانی اسلام در ابهر داشته اند.

بنابر این با توجه به این که ابوبکر عبدالله بن طاهر یکی از بزرگان مشایخ صوفیه بوده بسیاری از پژوهشگران معتقدند که بنای الحاقی به گنبد خانه از مراکز عبادتی بوده و به عنوان خانقاه صوفیان استفاده می شده است.

این اثر در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۹۸۱ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.