مدرسه و مسجد سپهداری اراک

مدرسه و مسجد سپهداری اراک که در بافت قدیمی شهر اراک و جنب بازار این شهر ساخته شده است، از جمله بناهای تاریخی اراک است و از مراکز مهم مذهبی و تاریخی این شهر به شمار می رود.

این بنا در دوره قاجاریه و به دستور سپهدار اعظم، حاکم اراک توسط یوسف‌ خان سپهدار (داماد فتحعلی شاه قاجار) بنا شده و مرحوم آیت‌ الله حاج‌ آقا محسن عراقی در توسعه آن نقش مهمی داشته‌ است.

این مسجد که از ابتدا به صورت حوزه علمیه اراک درآمده است، مرکز مهمی برای تحصیل و تدریس مشاهیر و علمای استان مرکزی بوده است. آیت‌ الله حائری یزدی در سال ۱۳۳۳ هجری قمری این مدرسه را به یکی از حوزه‌ های علمیه بزرگ کشور تبدیل کرد.

سبک احداث بناها مقدار زیادی از مدارس دوره صفویه الهام گرفته و مشتمل بر مسجد، آب انبار و صحن و حوض سنگی است. این بنا دارای دو ورودی و خروجی است که یکی به بازار و دیگری مشرف به گذر سپهداری است. همچنین سبک و نوع معماری به کار رفته در ساخت گنبد، ایوان، حجره های اطراف و کاشیکاری ها، اقتباسی از معماری دوره صفویه می‌ باشد.

بنای مدرسه سپهداری از طرح چهار ایوان پیروی می‌ کند که از آن میان دو ایوان شمالی و جنوبی بلندتر و عظیم‌ تر از دو دیگری است. در پیرامون حیاط مدرسه بیست و پنج حجره وجود دارد و هر حجره دارای یک ایوان کوچک در جلو و قسمت نشیمن در عقب می‌ باشد، سردر و لچکی این حجره‌ ها با کاشی های خشتی هفت رنگ تزئین یافته و نقوش آن ها گیاهی و هندسی است.

ضلع جنوبی مدرسه شامل یک دالان باریک به عنوان رابط بین مدرسه و چهارسوی بازار، ایوان و گنبد خانه و نیز دو نمازگاه در دو سوی آن که به اجرای مراسم مذهبی و نمازگزاران اختصاص دارد. فضای گنبد خانه مربع شکل بوده و در چهار سوک فضای مذکور و در ارتفاع حدود ۵ متر چهار گوشوار ساخته شده است. چون این گوشوارها به تنهایی برای دوره سازی گنبد کافی نبوده، معمار چهار درگاهی (طاق کمکی) در چهار ضلع بین گوشواره‌ ها زده تا کار تبدیل یکی فضای مربع به دایره را آسان کند.

مدرسه نامبرده یک پوش بوده و در نوع خود بزرگترین گنبد آجری در بافت قدیمی اراک محسوب می‌ شود. سطوح بیرونی کاسه گنبد ساده و پوشش آن از کاهگل است. اما قسمتی از سطوح داخلی گنبد و نیز دیوارهای فضای مربع شکل با کاشی‌ های خشتی و معرق و با نقوش هندسی و کتیبه تزئین شده است.

ایوان ورودی حدود ۱۲ متر و گنبد و مسجد حدود ۱۸ متر ارتفاع دارد. همچنین ایوان ورودی و گنبد آجری و کلاه خودی زیبای این بنای تاریخی از هر نقطه در شهر اراک قابل رویت است.

هرچند که مدرسه سپهداری به‌ نام مسجد جمعه (جامع) مشهود نیست، اما در طول حیات خود به ویژه در دوره قاجار و پهلوی، به دلیل حضور فراوان نمازگزاران به ویژه از طبقه بازاریان در روزهای جمعه و نیز شرکت آن ها در مراسم سوگواری، عملاً از اعتبار و اهمیت مسجد جمعه برخوردار بوده است.

علاوه بر آن در این مدرسه هزاران طلاب به کسب علوم دینی مشغول بوده که بعد‌ها در زمره مراجع تقلید و رهبری قرار گرفتند که از آن جمله می توان به مرحوم آیات عظام حائری، گلپایگانی و امام خمینی (ره) اشاره کرده که امام خمینی (ره) در مدرسه و مسجد سپهداری تحصیل و زندگی کرده‌ اند.