حرم حضرت معصومه (س) در قم

حرم مطهر حضرت معصومه (س) واقع در قم، بزرگترین و مهمترین جاذبه ی مذهبی این شهر به شمار می رود که روزانه زائران زیادی را از سراسر کشور و کشورهای دیگر به خود می خواند.

این بنای با شکوه در مرکز شهر قم واقع شده و تاریخ بنای آن به قرن سوم هجری قمری باز می گردد.

پس از خاکسپاری پیکر مطهر حضرت معصومه (س) در محل فعلی، که در آن عصر به نام بابلان نام داشت، پسران اشعری، سایبانی از بوریا، بر روی مرقد او ترتیب دادند، پس از مدتی در اواسط قرن سوم هجری قمری، حضرت زینب دختر امام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ، گنبد و بارگاهی بر روی مرقد مطهر حضرت معصومه (س) ساخت.

سپس به مرور زمان دو گنبد دیگر در کنار گنبد اول ساخته شد که سومین آنها مدفن حضرت زینب دختر امام جواد (ع) شد.

این سه گنبد تا سال ۴۵۷ هجری قمری برقرار بودند، تا اینکه در همان سال میرابوالفضل عراقی (وزیر طغرل کبیر) به تشویق عالم بزرگ، شیخ طوسی (متوفای سال ۴۶۰ قمری) به جای آن سه گنبد، یک گنبد مرتفعی ساخت.

از آن زمان تا ظهور خاندان صوفی، بارگاه به همان وضعی که نگاشتیم بود، نه ضریحی بود و نه ایوان های باشکوهی که اکنون دیده می شود، و نه صحن کهنه و نو. تعمیرات مهم آستانه مقدسه حضرت معصومه از زمان سلطنت خاندان صفوی شروع شد.

در سال ۹۲۵ قمری شاه اسماعیل اول، ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا) را ساخت و شالوده صحن کهنه (کوچک) را ریخت. پس از او شاه طهماسب اول برای مرقد ضریحی از کاشی درست کرد و نیز بنای تاریخی ایوان جنوب مدرسه فیضیه را که به صحن کهنه چسبیده است، ساخت. در سال ۱۰۷۷ هجری قمری شاه صفی صحن زنانه را که اکنون به صورت محلوطه سر پوشیده به نام مسجد طباطبائی است و سابقاً سقف و گنبد نداشته است ساخت که در سمت جنوبی آستانه است. این صحن برای مقبره شاه عباس و شاه سلیمان و شاه سلطان حسین راه مخصوصی شد. سپس شاه عباس ضریحی از فولاد سفید، ترتیب داد و ضریح فعلی همان ضریح فولادی است که صفحه هایی از نقره را بر آن افزوده اند.

پس از پایان حکومت صفویان، دیگر تعمیرهای قابل توجهی در بارگاه و اطراف آن نشد تا وقتی که سلطنت ایران به دست قاجاریه رسید. در سال ۱۲۱۸ قمری فتحعلی شاه با دوازده هزار خشت با پوشش طلا، گنبد را طلا نمود و در سال ۱۲۳۶ مسجد بالا سر بنا شد. در سال ۱۲۷۶ ایوان شاه اسماعیل صفوی را طلا کردند. در سال ۱۳۷۵ ضریح فولادین شاه عباس را نقره نمودند. در آخر قرن ۱۳ هجری قمری، شالوده صحن جدید (بزرگ) به وسیله آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد و ساختمان آن را پسرش میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم ایران در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه، در سال ۱۳۰۳ قمری به پایان رسانید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری مرجع عظیم الشأن امام خمینی (ره)، تحولات معنوی و ساختمانی بسیار چشمگیری در بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س) از جهات مختلف به وجود آمد. از جمله مسجد اعظم قم به آستانه ملحق شده و مرقد شریف آیه الله العظمی بروجردی (ره) در کنار مسجد بالا سر قرار گرفته و نظم خاص روحانی در تمام امور دیده می شود که جداً در خور تحسین است. یکی از آنها غبار روبی حرم مطهر و داخل ضریح، با حضور مراجع و بزرگان علم و تقوا است که تماشای صحنه ملکوتی آن در سیمای جمهوری اسلامی، انسان را به یاد غبار روبی حرم مطهرحضرت رضا (ع) برادر حضرت معصومه (س) می اندازد.

کوتاه سخن آنکه: هم اکنون بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س) با کمال جلال و جبروت، تقریباً در مرکز شهر قم قرار گرفته و همچون روحی در کالبد این سرزمین و خورشیدی تابان در این خطه مقدسه است و همواره زیارتگاه ده ها هزار عاشق شیفته از اکثر کشورهای اسلامی می باشد و حرم و صحن ها و اطراف، در روزهای مخصوص مانند: عاشورا، اربعین، عید نوروز و … مملو از جمعیت است.

داخل حرم مطهر حضرت معصومه (س) آرامگاه بسیاری از مراجع عظام و شخصیتهای برجسته علمی و مذهبی قرار دارد که زیارتگاه بسیاری از مسلمانان جهان علی الخصوص شیعیان است.

در حال حاضر حرم مطهر دارای ۴ رواق (محدوده هاى نزدیک تر به ضریح مطهر را رواق می گویند) به نام های زیر می باشد:

۱- رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه کارى و گچکارى هاى بسیار زیبا آراسته شده است.

۲- رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.

۳- رواق آینه (شهید بهشتى) که در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (س) واقع است.

۴- رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است.

همچنین حرم مطهر دارای سه صحن است:

۱- صحن نو (اتابکى):

این صحن زیبا داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى و شرقى و غربى است: ایوان شمالى آن ورودى از میدان آستانه و ایوان جنوبى ورودى از طرف قبله و ایوان شرقى ورودى از خیابان ارم و ایوان غربى همان ایوان آینه است. در هر کدام از این ایوان هاى یاد شده ظرایف و آثار هنرى، معمارى خاصى به کار رفته است. این صحن آز آثار (میزرا على اصغر خان صدر اعظم) است که از سال ۱۲۹۵ هجرى قمرى تا سال ۱۳۰۳ بناى آن طول کشیده است.

۲- صحن عتیق (قدیم):

صحن عتیق (واقع در شمال روضه مبارکه) اولین صحنى است که در این بارگاه مبارکه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانى با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا (ورودى صحن به روضه مطهره) مى باشد و ایوانى در شمال که ورودى فیضیه به صحن را تشکیل مى دهد که ساختمان نقاره خانه روى آن بنا شده است و ایوانى در غرب که ورودى مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودى صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان هاى اطراف آن را «شاه بیگى» همسر شاه اسماعیل صفوى در سال ۹۲۵ هجرى قمرى بنا نمود. از سال ۱۳۷۷ نیز تعمیرات اساسى در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است که همچنان ادامه دارد.

۳- صحن صاحب الزمان:

این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گردید. (ورودی شرقی “شبستان امام خمینی”، ورودی غربی “پل آهنچی”، ورودی شمالی “بست مسجد اعظم”، ورودی جنوبی “خیابان جدید الاحداث”. دیواره های اطراف این صحن منقوش به کتیبه های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

حرم حضرت معصومه دارای ۳ گلدسته می باشد:

۱- گلدسته های ایوان طلا:

در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی ۱۷٫۴ متر از سطح بام و قطر ۱٫۵ متر) ساخته شده است که بین پیچ ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آن ها زیر مقرنس کتیبه ای قرار دارد، که سقف آن “ان الله و ملائکته یصلون …” است. این مأذنه ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک»، در سال ۱۲۸۵ هجرى قمرى، طلا کارى شد. در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاکاری شد.

۲- گلدسته هاى ایوان آینه:

بر فراز پایه هاى دو طرف ایوان دو مأذنه است که از بلندترین بناهاى آستانه مى باشد. ارتفاع آن ها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۴۲٫۸ متر و محیط آن ۳٫۳ متر می باشد. در بالاى مأذنه ها کتیبه اى با پهناى حدود یک متر دیده مى شود که متن آن در یکى از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلى العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشى گرهى است که در میان آن ها نام هاى پروردگار متعال خوانده مى شود. بانی آن ها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی می باشد و کاشی کاری گلدسته های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.

۳- گلدسته های صحن بزرگ:

در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته ها نامای مبارک «الله»، «محمد»، «على» از بالا به پایین ۴ مرتبه نوشته شده است.

این اثر مذهبی در ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۱۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.