مسجد جامع قم

که در شهر قم قرار دارد، به روایتی قدیمی ترین مسجد این شهر است که چه از لحاظ تاریخی چه از لحاظ مذهبی برای گردشگران از جذابیت خاصی برخوردار است.

مسجد جامع قم در محله مسجد جامع، در خیابان آذر و نزدیک دروازه ری واقع شده است. درباره بانی اولیه مسجد جامع قم اختلاف نظر وجود دارد. در منابع، ابوالصدیم حسین‌ بن علی آدم اشعری و سلطان طغرل دوم و کمال ثابت قمی، وزیر سلطان مسعود سلجوقی، به عنوان بانی اولیه مسجد معرفی شده‌ اند.

بانی قسمت‌‌هایی از بنای فعلی مسجد فتحعلی‌ شاه قاجار و حسین‌خان نظام‌ الدوله بوده‌ اند. برای ساخت این مسجد عظیم با وسعت ۶۰۰۰ متر مربع حتی یک شاخه آهن به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده است.

قدیمی‌ترین کتیبه بنا به تاریخ ۵۲۹ هجری قمری است. بر کتیبه ‌ایوان جنوبی نیز، تاریخ ۱۲۴۶هجری قمری ثبت شده است. کتیبه‌‌ های محراب گنبدخانه و ‌ایوان شمالی به ترتیب به تاریخ ۱۲۴۶ هجری قمری و ۱۲۴۸ هجری قمری است و سردر گوشه جنوب غربی مسجد به تاریخ ۱۳۸۱ هجری شمسی است.

ایوان شمالی و شبستان‌‌ های شمالی و شرقی در دوره فتحعلی‌ شاه قاجار ساخته شده‌ اند. در ‌این دوره، ایوان جنوبی و گنبدخانه نیز مرمت شده است. شبستان جبهه غربی و زیرزمین آن از آثار دوره ناصر الدین شاه قاجار است در کتیبه‌‌ های مسجد جامع قم نام خطاطان شیخ محمد حسن قمی، محمدرضا شریف قمی و شیخ عباس مصباح‌ زاده دیده می‌شود.

یکی از زیباترین و با شکوه ترین بناهای این مجموعه، ایوان بسیار مجلل آن است. این ایوان به دهانه ۱۴، عرض ۷ و ارتفاع ۱۸ متر، از نظر تناسب و زیبایی، ممتاز و بی نظیر است. مقرنس گچی پوشش ایوان و نیز نقشه کاشی کاری دیوار آن که در میانه قاب هایی از آجر کلوکی (آجر کوچک) و تراش، توأم با نمابندی کتیبه های متعدد موضعی و کمربندی جلب توجه می کند، بیش از هر چیز موجب تحسین معماران و هنرمندان می شود. در توصیف این ایوان باید گفت که مظهر جمال، اعتدال و توازن است؛ زیرا تمام اجزای آن در جای خود قرار گرفته و متناسب است. مقرنس پوشش آن با نقشه بسیار جالبی طراحی شده که در برگیرنده دو کوه مطبّق (طبقه طبقه شده) و معلق در دو طرف آن است و مانند دو گنبد پنج طبقه به نظر می رسد که هر طبقه آن دارای پنج قطار با پنج حوضچه بزرگ و کوچک است. در میان دو گنبد آویزان، سه حوض بزرگ وارونه با سطح قوس آراسته، و مزین به ترنج هایی از کاشی معرق وجود دارد که در میان قابی از کاشی های سفالی با جدار هشت تایی صفه دار نمایان است.

بین این حوض ها جداری شبیه دو گنبد کوچک و معلق، با حوضچه های متنوع و منظم در سه ردیف با قطارهای مشابه وجود دارد. مشخص نیست این مصالح ساختمانی سنگین را چگونه تا سقف بالا برده و چگونه آنجا آویخته اند که پس از قرن ها هنوز بی خدشه و شکست، پا برجا و سالم باقی مانده است.

مقابل ایوان، صحنی وسیع وجود دارد که از سه طرف محصور به شبستان های زیبای چشمه پوشی است که به دوران فتحعلی شاه تعلق دارد. قدمت شبستان شرقی بیشتر است. این شبستان دارای ۹ ردیف سه چشمه ای بر فراز ۱۸ ستون ۶ ضلعی و ۹ ستون ۴ ضلعی، یعنی جرزهای جلوی صحن است که با درهای آهنی شیشه پوش محصور شده است.

شبستان غربی نیز دارای ۹ درگاه در ۳ ردیف است؛ ولی انتهای آن سردابی سراسری وجود دارد که از سوی محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند ملقب به شهاب الملک که بانی گلدسته های طلایی صحن عتیق در سال ۱۳۰۵ بود، احداث شده است. در نتیجه کف شبستان یک متر بالا آورده شده که این عمل موجب کاهش جذابیت آن شده است.

شبستان شمالی به علت وجود ایوان شمالی، از جلو به دو قسمت تقسیم شده که از هر طرف دارای دو چشمه است ولی از قسمت آخر که متصل به هم هستند، پنج چشمه به عرض ۱۱ و طول هر قسمت ۴۹ متر بنا شده است.

در مسجد جامع قم محراب های متعددی، هر کدام برای منظور خاصی ساخته شده است. در یکی از شبستان های شرقی مسجد محرابی وجود دارد که در مکانی پایین تر از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و مهمتر از آن، کسانی که در حیاط مسجد هستند، هم سطح با امام جماعت قرار گیرند.

در داخل این محراب و مقابل امام جماعت، مشبک هایی وجود دارد که در فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا، هوای سرد و مطبوع را به داخل محراب هدایت می کند تا امام جماعت و نمازگزاران از هوای مناسب برخوردار باشند.

در دو سوی این محراب پله هایی وجود دارد که به جایگاهی منبر مانند منتهی می شود. ائمه جماعات پس از اقامه نماز و یا قبل از آن بالای این منبر مستقر می شدند و به ایراد وعظ و خطابه می پرداختند.

تزیینات کاشی این مسجد در زمان فتحعلی شاه و در سال ۱۲۴۸ هجری قمری صورت گرفته که به مرور شکسته و ریخته شد. از این رو ابتدا از طرف مرحوم حضرت آیت الله فیض در سال ۱۳۶۵ هجری قمری و مجددا از طرف آیت الله العظمی بروجردی در سال ۱۳۷۵ هجری قمری تمام مسجد تعمیر و به ازاره سنگی آراسته و مزین گردید.

کاشی ها، خشتی منقش هفت رنگ با نقشه بندی اسلیمی و اژدربندی است و در میانه کاشی کاری آن، چند خط عمودی و افقی از آجر کلوکی و تراش دیده می شود که مانند قابی کاشی ها را در میان گرفته و وسط هر قاب، نمایی ساخته شده و درون هر نما، ترنجی دیده می شود که روی آن آیه شریفه “و ما خلقت الجن والانس الالیعبدون” نوشته شده است. این آیه در کتیبه معابد و مشاهد از آثار مخصوص فتحعلی شاه است و در سینه اسپر، بالای پوشش دو قوسی، سه درگاه ورودی، به مقصوره سه قاب آجری مربع مستطیل گرفته شده که درون آن ها با کاشی های خوش نقش، زیبا و شفافی مزین شده است. در قاب وسطی در ترنجی کشیده به خط ریز ثلث، آیه الکرسی و در پایان “فالله خیر حافظاً و هو ارحم الراحمین” نوشته شده است.

از دیگر امکانات جالب توجه مسجد، شاخصی است که به وسیله آن می توان هنگام نماز ظهر را تعیین نمود. این شاخص از سنگی تشکیل شده که روی آن خطی به صورت مورب حکاکی شده است. اگر آفتاب به وسط این شاخص نزدیک شود، نشان دهنده ظهر شرعی است. این شاخص در قسمت شمال مسجد روی تخته سنگی حکاکی شده است.